नेपालमा सिमित ठूला औद्योगिक घरानामध्ये एक विशाल समूहको जहाँ लगानी र व्यापार छ, त्यहाँ दमदार उपस्थिति पनि छ । मल्टिनेशनल कम्पनीले उत्पादन गर्ने अधिकांश एफएमसिजी उत्पादन हरेक नेपालीका घरमा विशाल समूहमार्फत पुग्छ । बैंक तथा वित्तीय सेवामा त्यस्तै उपस्थिति छ । विशाल समूहले सिमेन्ट, रडदेखि व्याट्रिसम्मको उत्पादन गर्छ । भक्सवागनका गाडीदेखि सुजुकीका मोटरसाइकलको विक्री जिम्मा समेत विशाल समूहले लिएको छ । शिक्षामा लगानी सुरु गरिसकेको समूहले पर्यटन उद्योगमा पनि छिर्दैछ । र अहिले सुरु भएको छ विशाल समूहको ‘भिजि टुमरो’ भिजन । यो भिजनअनुसार विशाल समूह नेपालको पूर्वाधार विकासमा लगानी गर्दैछ । त्यसको सुरुवात पूर्वाधार विकास बैंकबाट हुँदैछ । यति धेरै काम गरे पनि समूह मिडियामा भने ‘लो प्रोफाइल’मा छ । विशाल समूहका निर्देशक, नेपाल उद्योग परिसंघका उपाध्यक्ष अनुज अग्रवाललाई बिजमाण्डूका विज्ञान अधिकारीले प्रश्न गरे, किन बस्नुहुन्छ लोप्रोफाइलमा ?

लगानी र व्यापारका हिसावले विशाल समूह नेपालमा ‘डाइभर्सिफाइड’ छ । तर बाहिरबाट हामीले हेर्दा ‘मिस्टेरियस’ जस्तो देखिन्छ । भन्नुको अर्थ विशाल समूहका विषयमा कमै सुन्न पाइन्छ, कमै पढ्न पाइन्छ र तपाईंहरुका विषयमा कमै कुराकानी हुन्छ । किन ?
साधरणतया एउटा समूहका रुपमा हामी मिडियामा आउँदै नआउने त होइन्, तर हामी ‘लो प्रोफाइल’मा बस्न चाहन्छौं । हाम्रो समूहको ‘कल्चर’ नै ठूलो ‘प्रोफाइल’मा जाने पनि होइन । अब नेपालको ठूलो घराना सिजी समूहसँग दाँज्ने हो भने हाम्रो समूह सानो हो । कम चर्चा र धेरै चर्चाको कुरा गर्दा नेपालमा मध्य समूहमा १०÷१५ वटा समूह छन्, त्यसमध्ये एउटा हामी हौं । हामी यी समूहका विषयमा जे कुराकानी हुन्छ, हाम्रा बारेमा पनि त्यही नै हो ।
दोश्रो विशाल समूहको आफ्नो ‘स्ट्याण्डर्ड’ छ । नेपालमा धेरैले आफूलाई समूहका रुपमा उभ्याउँछन् तर ‘एकाउण्टिङ’ र ‘लिगल’ रुपमा समूहका रुपमा हुँदैनन् । हामी पछिल्लो दश वर्षदेखि वित्तीय सेवामा छौं । एनआईसि बैंक होस्, एलआईसि, प्रुडेन्सियल इन्सुरेन्स छन्, ती कम्पनीको आफ्नै पहिचान पनि छ ।

नेपालमा ग्रुप छन् तर ग्रुप कल्चर भने छैन् । त्यसको सट्टा विशाल समूहले भने ग्रुप कल्चरलाई पछ्याउँछ । जस्तो माथि विशाल समूह छ, तल सञ्चालन हुने सबै कम्पनी समूहको सब्सिडरीका रुपमा छन् । हामीले यस्तो कल्चर नेपालमा किन कम भेटाउँछौं ?
नेपालमा धेरैले आफूलाई समूह वा ग्रुपका रुपमा दावी गर्छन् । तर ‘एकाउण्टिङ’का हिसावमा ‘लिगल’ रुपमा ती समूह होइनन् । त्यो नुहुनुमा कर लगायतका विभिन्न कारणहरु होलान् । सबै समूहका आफ्नै ‘स्ट्याण्डर्ड’हरु होलान् तर विशाल समूह भने कर्पोरेट समूहका रुपमा छ । हाम्रो संस्कृती, फिलोसोपि, हाम्रो रणनीति, हाम्रो दिशानिर्देश टपबाट आउँछ । तर हामीले हरेक कम्पनी छुट्टा छुट्टै रुपमा सञ्चालन गर्छौं । विशाल समूहले आफैमा केही काम गर्दैन तर हाम्रा ४० वटा कम्पनी छन्, ती सबै कम्पनी स्वतन्त्र रुपमा सञ्चालन हुन्छन् । यो हाम्रो विजनेश गर्ने मोडल हो ।

नेपालका हिसावमा विशाल समूहलाई सही मानेमा समूह भन्दा हुन्छ ?
नेपालमा विजनेश कर्पोरेट कल्चर अलिकति ‘इभोलुसन’को चरणमा छ । दश वर्ष अघिको कुरा गर्दा केही मात्रै समूह कर्पोरेट हाउसका लागि ‘क्वालिफाई’ थिए । अहिलेको कुरा गर्दा मलाई लाग्छ २० वा २५ वटा समूह केही मात्रमा भए पनि कर्पोरेट हाउसका रुपमा आफूलाई विकास गरिरहेका छन् ।
सबैका आफ्नै फिलोसोफि छन् । सिजीको आफ्नै फिलोसोफि छ, उनीहरु योजनाका हिसावमा अलि एडभान्स देखिन्छन् । केही कम एडभान्स देखिन्छन् । कर्पोरेट कल्चरलाई पछ्याउने हामी एक्लै छौं भन्न मिल्दै मिल्दैन । हामीले के गर्न खोजिरहेका छौं भने विशाल समूहलाई दिर्घकालीन संस्थानका रुपमा विकाश गर्न खोजिरहेका छौं । त्यसका लागि हामीले नाफालाई मात्रै महत्व दिएका छैनौं ।

नेपाल भित्रको कुरा गर्दा विशाल समूहलाई फ्युचरेस्टिक समूह भनिन्छ । जतिबेला बैंकमा आम लगानीकर्ताको चासो थिएन, त्यतिवेला बैंक सुरु गर्नुभयो, इन्सुरेन्स, टेलिकममा त्यस्तै गर्नुभयो ?
मेरो अनुमानमा खासगरी हाम्रो जस्ता देशमा १५ देखि २० वर्षको समयमा कम्पनीले आफूलाई ‘रिइन्भेन्ट’ गर्न जरुरी छ । भोलि त्यो फरक होला । ६० र ७० को दशकमा जुन व्यापार थियो त्यो ८० को दशकमा सकिएको थियो । ८० को दशकमा जुन व्यापार चल्यो त्यो ९० को दशक, २००० मा सकिएको थियो । त्यतिवेला पनि व्यापार त थियो तर त्यसको आकार र प्रकृती परिवर्तन भैसकेको थियो ।
हामीले यो चरणमा दुई वटा ‘एक्सरसाइज’ गर्यौं । एउटा ‘एक्सरसाइज’ हामीले मध्य ९० को दशकमा गर्यौं । हामीले त्यसका लागि बाहिर र भित्रका विज्ञहरुलाई बोलाएर छलफल गरेका थियौं । १५ देखि २० वर्षको अन्तरालमा हुने यस्तो ‘एक्सरसाइज’लाई हामी ‘स्टेकहोल्डर एक्सरसाइज’ भन्छौं । त्यतिवेला हाम्रो छलफलको विषय हुन्छ, भोलीको विशाल समूह के हुन्छ ? भनेर ।
हामीले त्यतिवेला अलिकति म्यानुफ्याक्चरिङबाट व्याक भयौं । जस्तो हामी टुथपेस्ट उत्पादन गर्दथ्यौं, त्यो बन्द गर्यौं । त्यतिवेला हाम्रो अध्ययनले के देखायो भने हामी वित्तीय सेवामा प्रवेश गर्नुपर्छ, त्यसैगरी वितरणको च्यानल बनाउनुपर्छ । हामीले आफूले टुथपेस्ट बनाउनुको सट्टा राम्रो कम्पनीबाट टुथपेस्ट ल्याएर आउने नेपालमा आफ्नो वितरण प्रणाली बलियो बनाएर त्यसलाई विक्री गर्ने । हामीले हाम्रो फोकस त्यसरी परिवर्तन गर्यौं ।
दुई वर्ष अघि पनि हामीले त्यस्तै ‘एक्सरसाइज’ गर्यौं । त्यसलाई हामी भिजिए टुमरो भन्छौं । त्यो एकसरसाइजका लागि हामीले बाहिरबाट भित्रबाट थुप्रै ‘इन्पुट्स’हरु लिएका छौं । कर्मचारीको सुझाव समेटेका छौं । कुनै समय छलफल ठीकै हुन्छ, आश्चर्यमा पार्दैन्, तर यसपटकको छलफलले हामीलाई आश्चर्यमा पार्यौं ।
पैसा कमाउन जरुरी छ, तर पैसा कमाउने मात्रै उद्देश्य होकी होइन भन्ने कुरा आउँछ । पक्कै पनि कम्पनी विकास गरेपछि त्यसको पछि पैसा कमाउने उद्देश्य हुन्छ । पैसा हेरक कुरामा बनाउन पनि सकिन्छ । तर त्यो छलफलमा के कुरा आयो भने विशाल समूह अब देश परिवर्तनका लागि एउटा फोर्स बन्नुपर्छ । हामीले दिर्घकालीन विकास गर्न सक्छौं, हामीले नयाँ प्रविधि ल्याउन सक्छौं, भ्यालु इनोभेसन गर्न सक्छौं ।
र त्यो एउटा सर्कल पनि हो, यदी देशले राम्रो गर्यो भने त्यो देशका कम्पनीले पनि राम्रै गर्छन् । आखिर हाम्रो घर यही हो, नेपाल राम्रो भयो भने हामी पनि यहीं बस्ने हो । त्यो सन्दर्भमा हामीले अहिले ‘वेस्ट इनर्जी’तर्फ लागेका छौं । निर्माणदेखि जलविद्युतसम्म पूर्वाधार निर्माण हामीले हेरिरहेका छौं । हामीले हेरिरहेको अर्को क्षेत्र भनेको ‘ग्रिन टेक्नोलोजी’ हो । साथै लगानी ड्राइभ गर्न प्रविधिको प्रयोग हो । यसरी हेर्दा हामीले अर्को २० वर्षमा कसरी काम गर्न सक्छौं भन्ने देखाउँछ ।

विशाल समूहको एउटा पुस्ता थियो, अहिले अब तपाईंहरुको नयाँ पुस्ता आएको छ । यी सोंच, योजना नयाँ पुस्ताले लिएर आएको हो भन्दा हुन्छ ?
केही हदसम्म त होला तर हामी यसलाई पुस्तान्तरण भन्दा पनि ‘कल्चर’ विकास गर्न खोजिरहेका छौं भन्दा ठीक होला । हामी कल्चर के बनाउन चाहन्छौं भने हामी आफूलाई रिइन्भेट गर्न चाहन्छौं । कहिले कहिले के हुन्छ, मार्केटले फोर्स गर्यो हामीले चेञ्ज गर्यौं । अर्को कुरा के छ भने, मैले आफै सोंचेर बुझेर यहाँको सन्दर्भ हेरेर मैले भोलि के गर्नुपर्दछ भनेर आजै योजना बनायो भने परिवर्तनमा मेरो पनि कन्ट्रोल रहन्छ ।
पुस्ता भन्दिन म हामी देशसँग ‘सिन्क’ गरिरहेका छौं । कहिले कहिले के हुन्छ भन्दा मैले केही व्यापार, काम गरिरहेको हुन्छु तर त्यो देशको तुलनात्मक लाभसँग ‘म्याच’ गरिरहेको हुँदैन् । देशको रणनीति हुनुपर्ने, त्यो रणनीतिसँग ‘अलाइन’ नहुन सक्छ, तपाईं सफल त हुन सक्नुहोला तर त्यसले के हुन्छ भने पानीको धार एकातिर छ तपाईं त्यही पानीको धारसँग अर्कोतर्फबाट जुधेर बसिरहनु भएको छ ।
उदाहरणका रुपमा लिनुहोस्, हामी पर्यटन उद्योगमा जाँदैछौं, सिमेन्टमा गैसक्यौं । यी क्षेत्रमा हुने काम देशको तुलनात्मक लाभसँग ‘सिन्क’ गरिरहेको हुन्छ । शिक्षा, स्वास्थ्य भयो, त्यो देशको आवश्यकता हो । तर मैले नेपालमा मोवाइल फोन उत्पादन गर्ने उद्योग लगाएँ भने त्यो सुहाउँदैन् । आजका दिनमा सरकारले दिने कर संरक्षणले मैले केही गरौंला तर त्यसले भोलीलाई गाह्रो पर्छ ।

त्यसलाई हामीले यसरी बुझौं, केही अघिसम्म विशाल समूह आयात व्यापारमा बढी केन्द्रित थियो । तर अहिले बढी उत्पादनमा केन्द्रित छ । जस्तो सिमेन्टको उद्योग लगाउनुभयो, ‘लिक्वर’ उद्योगमा हात हाल्न खोज्दै हुनुहुन्छ ?
मेरो बुझाई के छ भने विस्तारै ‘ट्रेड’ र ‘म्यानुफ्याक्चरिङ’ उस्तै हुन्छ । जस्तो हामी पहिलेदेखि नै मदिरा विक्री गरिरहेका छौं । हेनिकन वियर बेच्छौं, अहिले हामी वियर उद्योग लगाउँदै छौं । तपाईं सामान आयात गर्नुहोस् वा उत्पादन तपाईंलाई अन्तिममा चाहिने वितरण सञ्जाल हो । पहिले सिमेन्ट पनि आयात हुन्थ्यो अहिले यहीं उत्पादन हुन्छ । हाम्रालागि ‘म्यानुफ्याक्चरिङ’ राष्ट्रिय वितरण सञ्जालको ‘एक्स्टेन्सन’ मात्रै हो ।
मैले म्यानुफ्याक्चरिङका लागि म्यानुफ्याक्चरिङ गरेको होइन् । जस्तो वियरको बजार छ, त्यसैले हामी बियर उद्योग लगाउँदै छौं । जस्तो भोली विस्कुटको सम्भावना भयो भने हामी विस्कुट उद्योग लगाउँला । विश्वव्यापि रुपमा हेर्ने हो भने म्यानुफ्याक्चरिङ ठूलो मुद्दा होइन् । अहिले  म्यानुफ्याक्चरिङमा पनि करार म्यानुफ्याक्चरिङ हुन्छ । उत्पादन ठूलो प्रतिश्पर्धा होइन्, ठूलो प्रतिश्पर्धा हो ब्राण्डको व्यवस्थापन, वितरण सञ्जालको व्यवस्थापन, सिस्टम र प्रोसेस । हामी म्यानुफ्याक्चरिङमा सिफ्ट हुँदै छौं भनेर त भन्दिन तर हामीले केही क्षेत्रमा आफूलाई विकास गर्न खोजिरहेका छौं । उत्पादनले हाम्रो वितरण प्रणालीलाई अझ बलियो बनाउन सघाउँछ ।
हामीले नेपालमा हेर्दा जति वटा समस्या छन्, त्यति नै अवसर पनि छन् । तपाईंले नेपालमा राम्रो ‘लजिस्टिक’ खोज्नुभयो भने त्यो पाउनुहुन्न । जस्तो राम्रो ‘वेयरहाउस’ खोज्यो भने त्यो पाउनुहुन्न । तपाईंले कुनै ‘कोल्ड चेन’ चाहियो भने त्यो छैन् । भनेपछि त्यहाँ त अवसर छ नि । त्यसैले हरेक चुनौतीमा अवसर छन् । नेपालमा जहाँ हेरे पनि अवसर नै अवसर छ । त्यसमध्ये केही तपाईंसँग ‘सिर्नजाइज’ हुन्छ । कति नहुन सक्छ ।
हामीले बुझ्दै गएको कुरा हो, नेपालमा तालिमको ठूलो अभाव छ । यो क्षेत्रमा धेरै पैसा पनि आएको छ तर त्यो त्यति प्रभावकारी भएको छैन् । हामीले गतवर्ष भारतको भारती समूहसँग साझेदारीको निर्णय गर्यौं । त्यसको एउटा तालिम दिने कम्पनी छ सेन्टम । विश्वमा सबैभन्दा ठूलो हो । भारती समूह भनेपछि सबैले चिन्छन् पनि । उसँग हामीले साझेदारी गरेर सेन्टम नेपाल भनेर दर्ता गरेका छौं । ७० प्रतिशत भारतीको, ३० प्रतिशत सेयर हाम्रो छ ।
त्यो नेपालमा सञ्चालनमा भएपछि त्यो पहिलो वास्तविक तालिम दिने कम्पनी हुनेछ । त्यो ‘एक्सपर्टिज’ आएपछि हामीले पनि केही गर्न सकौंला कि ? भोलि गएर शिक्षा, स्वास्थ्यमा त्यस्तै ग्लोबल पाटर्नर साझेदारीका लागि आयो भने त्यसले हामीलाई ‘स्किल’ दिन्छ ।

तपाईंहरु वियर उद्योग लगाउँदै हुनुहुन्छ, हेनिकन वियर पनि उत्पादन गर्ने भनेर सोच्दै हुनुहुन्छ होइन ?
अहिले हेनिकन वियर उत्पादन गर्ने होइन्, हेनिकन छोटो समयमै नेपालमा उत्पादन हुन सक्दैन्, त्यो उत्पादनका लागि केही कडा शर्तहरु पूरा गर्नुपर्दछ । अहिले नेपालमा हेनिकन उत्पादन गर्नु सही निर्णय पनि हुँदैन् । हामीले आयात गरिरहेका छौं, गर्छौं । हामी अहिले अरु ब्राण्ड उत्पादन गर्छौं । उदाहरणका लागि किंगफिशर लगायत हुन सक्छ । तर तीनदेखि पाँच वर्षको समयमा तपाईंका लागि हेनिकन वा त्यस्तै वियरका लागि बजार बनिसकेको हुनसक्छ ।

तपाईंहरु मदिरा उद्योगमा पनि छिर्न खोज्दै हुनुहुन्छ ?
मदिरा पनि हामीले पछिल्लो १५ वर्षदेखि बेचिरहेका छौं । अहिलेसम्म हामी उत्पादनमा जाने तयारीमा छैनौं । राष्ट्रिय रुपमा हेर्ने हो भने केही वस्तुको म्यानुफ्याक्चरिङ गर्नु देशका लागि सही निर्णय होइन । म मोवाइलको उदाहरण दिन्छु । जस्तो हामी बाहिरबाट मोवाइल ल्याएर आउँछौं, भन्सार शुन्य छ, लागेको भ्याटमा ५० प्रतिशत फिर्ता पाउँछ । मैले नेपालमा मोवाइल उद्योग लगाएँ र सरकारले त्यसलाई संरक्षण गर्न ५० प्रतिशत भन्सार लगाईदियो भने के हुन्छ । अवस्य मोवाइलको मूल्य बढ्छ । यसले उपभोक्ता पनि ठगिन्छ । देशलाई पनि केही फाइदा हुँदैन् ।
महँगो भएपछि आयात घट्छ, देशले पाउने कर पनि पाउँदैन् । धेरै कुरामा नेपालमा म्यानुफ्याक्चरिङ सही निर्णय हुन सक्दैन् । पक्कै पनि सिमेन्ट छ, अरु तुलनात्मक लाभका वस्तु छन्, ती उत्पादन गर्नुपर्दछ । अमेरिकामा टिभि बन्दैन् । स्वीजरल्याण्डमा चक्लेट बन्छ, अरु खास धेरै वस्तु बन्दैन । सबै देशले सबै कुरा बनाउन त भएन नि । देशको प्रतिश्पर्धी लाभको क्षेत्र कुन हो ?, ती सामान मात्रै उत्पादन गर्नु सही हुँदैन । मदिरामा पनि त्यही हो । दिर्घकालीन रुपमा हेर्ने हो भने मदिरा देशमै उत्पादन गर्नु सही हो ? मुख्य प्रश्न त्यही हो ।

टेलिकम व्यापारमा प्रवेश गर्न तपाईंहरुले समयमै लाइसेन्स लिनुभयो । तर त्यो लाइसेन्स होल्ड गरेर आफ्नो पक्षमा प्रयोग गर्न भने सक्नुभएन । के यो क्षेत्रमा तपाईंहरुको रणनीति चुकेको हो ?
टेलिकममा दुई वटा कुरा भयो । नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले १९९७÷९८ मा नेपाल टेलिकमबाहेक दुई वटा लाइसेन्स दियो । एउटा जिएसएम प्रविधि र दोस्रो डब्लुएलएल प्रविधिमा । २० वर्ष अघिको कुरा, त्यतिवेला सबैको बुझाई कम थियो, एनटिए आफै पनि रनभुल्लमा थियो ।
हामीले डब्लुएलएल प्रविधिमा लाइसेन्स पाएका थियौं । त्यतिवेला पनि त्यसको खास औचित्य थिएन, आज झनै छैन् । फेरी त्यो प्रविधि ह्याण्डसेट हो कि, फिक्स्ड लाइन हो भन्ने विवाद पनि भयो । हामीले जिएसएम र डब्लुएलएल प्रविधि दुवैमा बिड गरेका थियौं । हामीले डब्लुएलएलको लाइसेन्स पायौं ।
एक डब्लुएलएल प्रविधिमा देश तयार थिएन् । दोस्रो हामीसँग साझेदारीका लागि भारतबाट आएका तीन वटा कम्पनी सरकारी थिए । भारतका त्यो पनि तीन वटा सरकारी कम्पनीसँग काम गर्दा रणनीतिक अलाइनमेन्टमा कहिं न कहिं गाह«ो पर्यो । त्यसपछि टेलिकम व्यापार नेपालमा बढो विवादस्पद पनि बन्यो । त्यही भएर हामीले टेलिकम व्यापारबाट बाहिरिने निर्णय गर्यौं । म त्यसलाई रणनीति फेल भएको भनेर भन्दिन्, हामी समयभन्दा पहिले टेलिकम व्यापारमा छिर्यौं र त्यसलाई पुँजीकरण गर्नबाट चुक्यौं ।

पूर्वाधार विकास बैंकको सोंचमा विशाल समूहले काम गरिरहेको छ । मौद्रिक नीतिले पनि २० अर्ब रुपैयाँ चुक्ता पुँजीको बैंक खोल्ने प्रावधान राखेको छ । यसलाई ‘भिजिए टुमरो भिजन’को प्रयोग सुरु भनेर भन्दा सही हुन्छ ?
भोलीको नेपाल राम्रो हुनुपर्दछ । त्यसको विस्तार राम्रो हुनुपर्दछ भन्ने विशाल समूहको आन्तरिक रणनीति हो । त्यो सन्दर्भमा हामीले के हेर्यौं भने ठूला परियोजना निर्माणमा वित्तीय स्रोतको ठूलो समस्या छ । सरकार भन्छ निजी क्षेत्रले गर्नुपर्यो । सरकारको धेरै स्किल पनि छैन् । सरकारले बनाएका दुई÷चार वटा परियोजनामा कि त त्यसको लगानी चार गुणा भयो, समय डबल÷ट्रिपल लाग्यो । नेपालको मात्रै होइन विश्वभर अवस्था यस्तै हो । दुनियाँले के भन्यो भने अब निजी क्षेत्रले गर्नुपर्दछ । नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा दुई÷तीन वटा चुनौती आउँछ । निजी क्षेत्र भनेको को हो भनेर द्विधा छ ।
उदाहरणका लागि तपाईंले कुनै ‘एसेट म्यानेजमेन्ट’ कम्पनी खोल्नु भयो भने त्यसले टेन्डर गर्न सक्दैन् । हेज फण्ड होला, कमोडिटी एक्सचेञ्ज होला, त्यो कुनै न कुनै रुपमा नेपालमा आवश्यक छ । कि त २० औं लाइसेन्स दिनुपर्यो, त्यो पनि काम लाग्दैन् । कि त निजी क्षेत्र भन्यो भने निजी क्षेत्र को हो ? विशाल समूह निजी क्षेत्र हो कि गोल्छा समूह हो, कि, आईसिटिसि हो ? निजी क्षेत्रमा सयौं कम्पनी छन् ।
दोस्रो निजी क्षेत्रको क्यापासिटी पनि पुगेको छैन् । त्यो स्किलमा होस्, पुँजीको स्रोतमा होस् । हामीले घोराही सिमेन्टका लागि चार अर्ब रुपैयाँको ऋण चाहिएको थियो । त्यो ऋणका लागि १४ वटा बैंक मिलाउनुपर्यो । १४ वटा बैंकको कन्सोर्टिएम व्यवस्थापन गर्ने सहज काम होइन् । चार अर्बमा त्यस्तो भयो, अब दश अर्ब २० अर्बको परियोजनाको कुरा गर्दा हाम्रो बैंकिङ क्षेत्रको क्षमता, व्याजदर स्थिर राख्ने क्षमता कस्तो होला ?
दुई वर्ष अघि अचानक बैंक ऋणको व्याजदर बढ्यो । १४ प्रतिशतसम्म पुग्यो । पछि सही ठाउँमा आयो । जस्तो फास्टट्रयाकमा एक खर्बको परियोजना छ । भोली त्यसको व्याज चार÷पाँच प्रतिशत बढ्यो भने अवस्था के हुन्छ । हामीसँग त प्रारम्भिक रुपमा ग्लोबल पहुँज पनि छैन् । नेपालको ‘कन्ट्रि रेटिङ’ छैन् । त्यो सन्दर्भमा हामीले दुई÷तीन वटा आइडिया सार्वजनिक गरेका थियौं ।
हामीले सरकारलाई पनि बाराम्वार यो कुरा भनेका थियौं । तर हामी जस्तै अरु पनि पाटर्नर छन् । हामीले के भनेका छौं भने निजी क्षेत्रको पनि एउटा प्ल्याटफर्म तयार गरौं । ४०/५० जना जसको सोंचाई मिलेर आउँछ, एक ठाउँमा आउँ । सरकार पनि आओस । अरु पनि संस्थाहरु, बाहिरको मान्छे ल्याएर हामी ठूलो काम गरौं ।
नेपालमा यति धेरै काम छ, एक जनाले भ्याउन पनि भ्याउँदैन् । हाम्रो दोस्रो उद्देश्य के हो भने देशलाई के राम्रो हुन्छ । राम्रो काम गर्न र पैसा कमाउन सकिंदैन् भन्ने पनि होइन् । राम्रो काम पनि गर्ने पैसा पनि कमाउने । त्यो सन्दर्भमा पूर्वाधार विकास बैंक प्रस्ताव गरेका हौं । त्यो यो वर्ष भित्र सञ्चालनमा आउने अपेक्षा गरौं । हाम्रो पनि सुझाव कम्तिमा २० अर्ब रुपैयाँ चुक्ता पुँजी राखेर काम गर्ने । आगामी पाँचदेखि दश वर्ष भित्र त्यसलाई एक खर्ब रुपैयाँको चुक्ता पुँजी पुर्याउने लक्ष्य हो ।

२० अर्बको पूर्वधार बैंक भनिएको छ, त्यसले काम चाँही के गर्छ ?
यो बैंकले धेरै काम गर्छ । हाम्रो देशको पूर्वाधार रणनीति छ, त्यसमा केही पनि पुगेको छैन । योजना आयोगको आँखाबाट हेर्ने हो भने हामीलाई सय खर्ब रुपैयाँ अबको १० वर्षमा चाहिन्छ । १० देखि २० प्रतिशत लगानी पूर्वधारमा हाल्नु पर्‍यो भन्ने एडिबी लगायतको कुरा पनि छ । हाम्रो जिडिपी जुन २० खर्बको भनिएको छ त्यो अफिसियल हो । अनअफिसियल त्योभन्दा धेरै पनि होला । ३० खर्बकै छ भने पनि वर्षको तीन चार खर्ब पूर्वाधारमा जाला । भनेपछि हामीलाई अबको १० वर्षमा ५० खर्बदेखि एकसय खर्ब रुपैयाँ चाहिन्छ ।
हाम्रो बजेट भनेको ८ खर्बको मात्रै हो । हामीले यत्रो लगानीको कुरा गर्दा त्यहाँ कुनै सोच छैन । एयरपोर्ट खोल्ने कि फास्ट ट्राक खोल्ने यो सबै कुरा प्लानमा हुनुपर्छ । हरेक ठाउँमा रोड खोल्न वा एयरपोर्ट बनाउन जरुरी छैन् । सडकले पुग्ने ठाउँमा सडक बनाउने हो, नपुग्ने ठाउँमा मात्रै विमानस्थल बनाउने हो । हाम्रोमा वर्षको १० हजार किलोमिटर सडक बन्छ तर त्यो कुनै रणनीतिमा बनेको होइन ।
अझ हाम्रो सरसफाइ वा सिचाईं भन्नु हुन्छ भने त्यसमा पनि कुनै सोच रणनीति नै छैन । हाम्रो यस्तो सोच छ कि जसमा सरकारको पनि लगानी होस र निजी क्षेत्रको पनि  सहभागीता होस । अमेरिकामा सडक सेनाले बनाएको हो । हाम्रो २० वर्षको योजना कहाँ छ ? यहाँ रोड बन्छ, यहाँ रेलवे बन्छ भन्ने त हुनुपर्‍यो । त्यसपछि यो वर्षमा यो गर्ने र अर्को वर्षमा यो काम गर्ने भनेर विभाजन गरिदिने र सरकारले बुट प्रणालीमा जिम्मा दिने हो । त्यसका लागि ग्लोबल टेण्डर गरेपछि विदेशी आएर बनाउँछन् । त्यसले योजना पनि राम्रो बन्छ र काम पनि राम्रो हुन्छ । अर्को कुरा ग्लोबल लिंकेज पनि बढाउनु पर्‍यो ।
जति पनि विदेशी कम्पनी छन् सतलज भन्नुस, थ्री गर्जेज भन्नुस उनीहरु पनि यहाँ 'फाइनान्सियल नोजल एजेन्सी' चाहन्छन् । जस्तो मानौं एक्जिम बैंकले एक अर्ब रुपैयाँ दियो भने त्यो सोझै पूर्वाधार बैंकबाट आउँछ र  यता पनि त्यसै अनुसार काम हुन्छ । त्यस्तो खालको राष्ट्रिय लेभलको कम्पिटेन्स भएको कोही पनि छैन । सरकारले लगानी गर्ने भएपछि उसको कन्ट्रोल हुन्छ । निजी क्षेत्र पनि हुन्छ । विदेशी आयो भने उनीहरुको पनि हुन्छ ।
अर्को कुरा ठुलो लगानी र दीर्घकालीन लगानीका लागि स्थायित्व चाहिन्छ । अहिले यहाँ बैंकहरुको निक्षेप हेर्ने हो भने एक वर्ष दुई वर्षको छ । लगानी १०/२० वर्षसम्म गर्ने उनीहरुको सोच नै छैन । त्यो पूर्वाधार विकास बैंकले १० वर्ष २० वर्षको निक्षेप पनि लिन्छ । हाम्रा कम्पनीहरुको निक्षेप पनि लामो समयसम्मको लिने र लोन पनि त्यस्तै दिने खालको हुन्छ ।
 

अब नीतिगत कुरा गरौं । तपाईंहरु सधैं नेपालबाट विदेशमा लगानी गर्न पाउनु पर्छ भन्नुहुन्छ । यसको मुख्य कारण के हो ?
यसमा म दुईवटा उदाहरण दिन्छु । नेपालमा चार/पाँच वटा कम्पनी छन् जस्तै डाबर, युनिलिभर, स्टाण्डर्ड चार्टर्ड भन्नुस उनीहरुले यहाँ आएर पैसा कमाएर लान्छन् । ट्याक्स त तिर्छन् नै  । आखिरमा युनिलिभरको सामान किन्ने हामी नै हौं । एनसेलको फोन प्रयोऊ गर्ने पनि हामी नै हौं । युनिलिभरले पनि नौ करोड लगानी गरेको थियो । मेरो विचारमा उसले सातसय/आठसय करोड लगिसकेको छ । भनेपछि सबैको अवस्था यही हो । बाहिरका कम्पनीले नेपाल आएर पैसा कमाएर लैजान पाउने तर हामीले बाहिर गएर पैसा कमाएर यहाँ ल्याउन नपाउने भन्ने कुरा हुनु हुँदैन ।
दोस्रो कुरा नेपाली कम्पनीहरुले मेहनत गरेर बाहिर पनि आफ्नो विजनेश लगिसकेका छन् । वाइवाइले मेहनत गरेर नेपाल बाहिर बिजनेश लगेको छ । वाइवाइ त भारतमा धेरै लोकप्रिय बनिसकेको छ । हाम्रो एनआरएन हेर्नुहुन्छ भने पनि उनीहरुले पनि काम गरिरहेका छन् । गर्न त मान्छेले काम गर्छ नै । कुनै न कुनै किसिमबाट मान्छेले काम गरिरहेकै हुन्छ । त्यसरी गर्दा नेपाललाई धेरै फाइदा हुँदैन ।
हामी वितरणहरु प्रणालीमा छौं । त्यसका लागि हामीले सफ्टवेयर बनाइसकेका हुन्छौं । नेपाल आएका कतिपय कम्पनीले तपार्इहरुको वितरण प्रणाली भारतमा भन्दा पनि राम्रो रहेछ भनेका छन् । मैले त्यो काम भारतमा गरेर पैसा कमाएँ भने त्यो त देशका लागि फाइदा नै हुने भयो । विश्वव्यापी रुपमा काम गर्दै जाने हो भने नयाँ उत्पादनहरु पनि आउँछ । नयाँ स्किल बढ्दै जाँदा हामी संसारमै प्रतिस्पर्धी बन्छौं जसको फाइदा नेपाललाई नै हुन्छ ।
मसँग केही स्किल छैन भने त बाहिरका कम्पनी आएर काम गर्छन् । त्यसैले हाम्रो भनाइ के छ भने मैले नेपालमा लगानी गर्न सक्छु भने भारतमा किन सक्दिन वा सिंगापुरमा किन सक्दिन ? पहिले पहिले के कुरा थियो भने फरेक्सको ग्यापका कारण लगानी लान नदिने कुरा आयो तर अहिले त्यो अवस्था छैन । १० वटा कम्पनीले बाहिर लगानी गर्‍यो भने सातवटाले कमाउँछ तीनवटाले गुमाउँछ त्यो कुरामा म पनि सहमत छु । तर गुमाएर के फरक पर्छ ?
व्यापारमा गर्नेले कहिले काहीं नोक्सान पनि गर्छ । त्यसैले नकारात्मक मात्रै हेर्नु भएन । नेपालीहरु चोर छन् भनेर आफ्नै कमजोर सोच बनाउने कुरा भएन । यहाँ विदेशी लगानीकर्ता कति आइरहेका छन् जर्सीका आएका छन्, अरु धेरै ठाउँका आएका छन् । उनीहरु मात्रै राम्रो हामी चाँही खराब भन्ने त होइन । बाहिर गएर काम गर्छु र काम गरेर पैसा ल्याउँछु भन्दा हामीलाई दिनुपर्छ ।
फेरि यो २० वर्ष पुरानो कानुनमा हामी अल्झेका छौं । २० वर्ष अगाडि कम्प्युटर थिएन, ल्यापटप थिएन, संसार कहाँ को कहाँ पुगेको छ हामी त्यसै अल्झेका छौं । आजको बेलामा त त्यो छोडिदिनु पर्छ । फेरि स्थापित कम्पनीको त रेकर्ड पनि त हुन्छ नि । त्यो गर्‍यो भने हाम्रो देशलाई यति धेरै फाइदा हुन्छ कि किन नगरेको हो हामीले अहिलेसम्म बुझेका छैनौं । अर्को कुरा तपाईंसँग दुईवटा उपाय छ कि तपाईंले त्यसलाई छोडिदिनुस कि मान्छेले आफैं गरिहाल्छ । राम्ररी गर्‍यो भने पारदर्शी पनि हुन्छ, सरकारलाई केही आम्दानी पनि आउँछ । हाम्रो लोकल कम्पनी बलियो भयो भने त देशै बलियो हुन्छ नि । मेरो पैसा, तपाईंको पैसा वा उहाँको पैसा भनेको त देशकै 'क्युमिलिटि वेल्थ' हो नि ।